Mustafa Süha Arın (23 Ocak 1942, Balıkesir - 1 Şubat 2004, İstanbul), Türk belgesel sinemacılığının öncülerinden ve "büyük ustası" olarak anılan bir yönetmen, senarist, yapımcı ve eğitimcidir. Türk ve Anadolu kültürünün geleneksel ve çağdaş değerlerini belgeselleriyle dünyaya tanıtan Arın, 40 yıllık kariyerinde 50’ye yakın belgesel film üretmiş ve çok sayıda ulusal ve uluslararası ödül kazanmıştır.
Hayatı ve Kariyeri
- Eğitimi: Ankara’da ilk, orta ve lise öğrenimini tamamladıktan sonra 1965’te ABD’ye giderek Howard Üniversitesi’nde Sinema Televizyon Yapımcılığı ve Yönetmenliği (lisans) ve The American University’de Kitle Haberleşmesi-Hükümet ve Kamu Enformasyonu (yüksek lisans) eğitimi aldı.
- Meslek Hayatı: 1962’de Milli Eğitim Bakanlığı Öğretici Filmler Merkezi’nde yönetmen ve senarist olarak çalışmaya başladı. 1966-1967’de ABD’de Capital Film Labs’ta görev yaptı, Amerika’nın Sesi Radyosu ve TRT Washington Muhabirliği’nde çevirmenlik ve sunuculuk yaptı. 1974’te Türkiye’ye dönerek belgesel yapımına odaklandı.
- Eğitimci Kimliği: Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu’nda başlayan öğretim görevliliğini Mimar Sinan, İstanbul, Marmara, Beykent, Maltepe ve Yeditepe Üniversiteleri’nde sürdürdü. Nesli Çölgeçen, Yalçın Yelence, Cemal Karman gibi ünlü yönetmenlerin yetişmesine katkı sağladı.
- Kişisel Hayatı: Sinema oyuncusu Semra Özdamar ile evlendi. ABD’de NBC’den gelen yüksek maaşlı bir iş teklifini, materyalist bulduğu Amerikan toplumunda mutlu olamayacağı gerekçesiyle reddetti.
- Vefatı: 1 Şubat 2004’te İstanbul Haseki Kardiyoloji Enstitüsü’nde hayatını kaybetti. Safranbolu’da bir meydana adı verildi, belgesel ekipmanları Safranbolu Süha Arın Kültür ve Sanat Merkezi’nde sergileniyor.
Süha Arın, belgesel sinemayı estetik kaygılarla ve evrensel mesajlarla zenginleştiren bir yaklaşıma sahipti. Ona göre belgesel, yalnızca bilgi aktarmakla yetinmemeli, sinema sanatının estetik unsurlarını taşımalı ve kültürel değerleri korumaya yönelik bir bilinç oluşturmalıydı. Filmlerinde Anadolu’nun mimari, kültürel, tarihi ve sosyal değerlerini işlerken, sansürle de mücadele etti; “Tahtacı Fatma”, “Camın Teri” gibi bazı eserleri yasaklandı.
Öne Çıkan Belgeselleri
Süha Arın’ın 30’dan fazla belgeseli, Anadolu’nun kültürel zenginliklerini, tarihini ve toplumsal meselelerini konu edinir.
Safranbolu’da Zaman (1976)
Safranbolu’nun geleneksel konakları, hanları, hamamları, köprüleri ve camileri gibi tarihi yapılarını belgeleyerek bu mirasın korunmasına dikkat çeker.
Safranbolu’nun UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmesinde büyük rol oynadı. 14. Antalya Film Festivali’nde “En İyi Kısa Metrajlı Film” dalında Altın Portakal Ödülü kazandı.
Arın’ın kültürel hümanizm anlayışını yansıtır, estetik ve tarih bilinciyle çekilmiştir.
Tahtacı Fatma (1979)
Batı Toroslar’da ağaç kesimi ve tomruk nakli yapan yörük işçilerin, özellikle kadınların sosyal güvencesiz yaşamlarını ve mücadelelerini ele alır.
3. Uluslararası Balkan Film Festivali’nde birincilik ödülü aldı. Gözlemci belgesel tarzıyla, analog ses kayıt cihazıyla yapılan mülakatlar ve sinematografik anlatımıyla dikkat çeker.
Arın’ın toplumsal sorunlara eğildiği, etnik kimlik ve kadın hakları gibi temaları işlediği aykırı bir eseridir.
Kapalıçarşı’da 40 Bin Adım (1980)
İstanbul’un tarihi Kapalıçarşı’sını, esnaf kültürünü ve mimarisini inceler.
Viyana Turizm Filmleri Festivali’nde Jüri Özel Ödülü kazandı.
Zengin görsel anlatımı ve kültürel derinliğiyle öne çıkar.
Urartu’nun İki Mevsimi (1977)
Urartu medeniyetinin tarihini ve kültürel mirasını işler.
Sedat Simavi Vakfı Kitle Haberleşmesi Büyük Ödülü’nü kazandı.
Arın’ın Anadolu’nun kadim uygarlıklarına olan ilgisini yansıtır.
Eski Evler Eski Ustalar (1986-1989)
Anadolu’nun farklı bölgelerindeki geleneksel mimariyi ve ustalarını belgeleyen bir dizi. Örneğin, “Erciyes’in Bereketi” bölümü Kapadokya’nın özgün mimarisini konu edinir.
Orijinal 35mm filmlerden restore edilerek YouTube’da yayınlandı. Kültürel mirasın korunmasına vurgu yapar.
Süreyya Arın’ın seslendirmesi ve Nadir Göktürk’ün müzikleriyle dikkat çeker.
Dünya Durdukça… Mimar Sinan (1988)
Mimar Sinan’ın eserlerini ve mimari dehasını ele alır.
1990 Bordeaux Festivali’nde Conseil de l’Europe Özel Ödülü ve UNESCO Uluslararası Sanat Filmleri Yarışması’nda Mimarlık Ödülü kazandı.
Arın’ın sanatsal ve tarihi derinlikli anlatımını yansıtır.
Kariye (1984):Konu: İstanbul’daki Kariye Müzesi’nin tarihini ve sanatsal değerlerini inceler.
İnsan faktörünü müze mekanlarında taşıyıcı unsur olarak kullanan bir yaklaşım sergiler. 16mm filmden restore edilerek yeniden yayınlandı.
Çelik Gülersoy’un danışmanlığı ve Süreyya Arın’ın anlatımıyla zenginleşmiştir.
Dolmabahçe ve Atatürk (1981)
Dolmabahçe Sarayı’nın tarihini ve Atatürk’ün bu mekândaki anılarını işler.
Arın’ın tarihi mekanları modern bir anlatımla buluşturduğu örneklerden biridir.
Restore edilmiş hali YouTube’da yayınlandı, geniş kitlelere ulaştı.
Süha Arın’ın belgeselleri, yüksek görüntü kalitesi, özenli kurgu, doğru müzik seçimi ve isabetli metinlerle adeta sanat eseridir. Anadolu’nun mimari, etnografik ve tarihi değerlerini belgelemekle kalmamış, toplumsal sorunlara da dikkat çekmiştir. Özellikle “Tahtacı Fatma” gibi eserleri, sosyal meseleleri ele almasıyla çığır açıcıdır. Arın, hem eserleriyle hem de yetiştirdiği öğrencilerle Türk belgesel sinemasının “omurgası” olarak anılır.
Ödüller ve Miras
- Ödüller: Altın Portakal, Sedat Simavi Ödülü, Viyana Turizm Filmleri Jüri Özel Ödülü, UNESCO ve Bordeaux festivallerinde ödüller.
- Miras: Safranbolu’nun UNESCO listesine girmesine katkısı, belgesel sinema eğitimine öncülüğü ve kültürel değerlerin korunmasına yönelik çabalarıyla hatırlanır. Eserleri, Safranbolu Süha Arın Kültür ve Sanat Merkezi’nde ve dijital platformlarda yaşatılmaktadır.
